Uit de kast: een ‘emobiografie’ van Betje Wolff

Tot nu toe heb ik het verborgen gehouden, maar ik moet nu toch werkelijk eens tevoorschijn komen uit de kast waarin mijn boeken van en over Betje Wolff en Aagje Deken staan: ik ben begonnen met het schrijven van een nieuwe biografie van Betje Wolff. Lang heb ik geaarzeld: die van Piet Buijnsters uit 1984 is voortreffelijk, er zijn onderzoekers die meer van de achttiende eeuw weten dan ik, er is al zo veel over de dames geschreven, iedereen heeft wel een mening over ze. Bovendien zijn er sinds Buijnsters’ biografie alleen nog maar een paar onbekende brieven opgediept (Roelof van Gelder vond ze in het Engelse admiraliteitsarchief), er zijn geen omverwerpende andere documenten boven tafel gekomen. Geen wonder, want het onderzoek is door Buijnsters ongekend grondig aangepakt. Maar de biografie is allang uitverkocht en het accent kan nu toch anders komen liggen – dus toch. Ik wil me op alleen Betje concentreren: tenslotte leefde Betje slechts 26 van haar 66 levensjaren met Aagje samen, en ging ze de eerste veertig jaar haar eigen weg. Maar natuurlijk zal Aagje in mijn relaas over die 26 late jaren meelopen – een diepere ‘Wahlverwantschaft’ dan die is er tussen Nederlandse schrijvers niet te vinden.

Betje op 16-jarige leeftijd met A. Pope, Essay on Man. Over de leeftijd volgt binnenkort nog een blog.

Aan mijn uitgever, Balans, heb ik mijn plan al enige tijd geleden verteld. Ik zei daar dat ik een ‘emobiografie’ wil schrijven: dus dat ik het accent wil leggen op de gevoelens die Betje onderging toen ze op 17-jarige leeftijd er met haar geliefde vandoor ging, teruggehaald werd en vervolgens uit de Vlissingse gemeenschap werd gestoten. Hoe ze op haar 21^ste opgehaald werd door een dertig jaar oudere dominee die ze nog nooit gezien had. Een man van in de vijftig was in de achttiende eeuw oud, had misschien geen tanden meer, stonk waarschijnlijk. Hij had kinderen die ouder waren dan het bruidje. Hoe ze daar in de winter in de platte, dodelijk saaie Beemster terecht kwam, in een bekrompen pastorie haar plek moest vinden, hoe ze vluchtte in de schrijverij en een uitgever vond. Hoe ze er niet voor terugschrok vijanden te maken door fel uit te halen tegen bekrompen gedachtegoed. Hoe ze tot een kameraadschap met de dominee kwam. Hoe ze dweepte met jonge meisjes die het schrijverschap ambieerden. Hoe ze tot die diepe vriendschap met Aagje kwam en hoe de twee vrouwen op de vlucht sloegen naar Frankrijk, althans als we hun emigratie als een vlucht moeten opvatten. Hoe ze bedrogen werden door de man aan wie ze in Nederland hun kapitaal in bewaring gegeven hadden. Hoe ze moesten smeken om geld bij autoriteiten in Frankrijk en Nederland, zodat ze terug konden naar Nederland. Hoe ze toen zichzelf in leven bleven schrijven. Hoe ziek Betje werd, aan een kanker die organen in haar hele lijf aan elkaar liet kleven, hoe ze onder hevige pijnen stierf, hoe Aagje daarna niet meer sprak en tien dagen later ook overleed. Diagnose: een gebroken hart.

Maar even belangrijk zijn natuurlijk haar gedachtegoed en haar gedichten en romans. Ik zal proberen te achterhalen hoe ze vóór haar huwelijk aan boeken kwam, en hoe ze toen en later zo goed op de hoogte was van wat er aan belangrijks uitkwam. Veel van haar zeer omvangrijke werk moet ik nog lezen – bepaald geen straf.

Een ‘emobiografie’? Hoe zie ik die? Geen biografie waarop ik zou kunnen promoveren![1] Maar natuurlijk wel een wetenschappelijk onderbouwde biografie, met noten en literatuurverwijzingen. Waarin  wijkt hij af van een ‘wetenschappelijke biografie’? Ik ga veel ruimte geven aan interpretaties, die ik dan wel zo formuleer dat ze herkenbaar zijn als mijn eigen zienswijzen. 

Ik heb mijn plan voorgelegd aan Piet Buijnsters. In de bundel Onbreekbare Burgerharten had hij al zijn ‘Afscheid van Wolff en Deken’ geschreven. Hij verheugde zich op de nieuwe aandacht, en heeft me de documenten toevertrouwd die hij over het Franse verblijf van Betje en Aagje verzameld had. Dat hij ermee instemt, stelt me gerust, maar tegelijk legt het een zware claim op me. Mijn biografie hoeft niet beter te zijn, alleen anders – misschien zie ik dingen die alleen een vrouw ziet of beter: voelt.

Nog iets: blijf ik haar Betje noemen? Blijf ik haar Betje Wolff noemen? Is Elizabeth Bekker niet juister? Vanuit het heden gezien zeker! Er zijn recente publicaties over haar waarin ze consequent zo genoemd wordt. Maar zit daar niet iets bestraffends in, als ik haar die altijd de naam van haar man meenam bij haar publicaties, die nu ontneem? Ze noemde zich afwisselend Elisabeth of E. Wolff, geb. Bekker, en na de dood van haar man: E. Bekker, wed. A. Wolff , soms met ‘Ds.’ nog voor zijn naam (in de doopakte staat ze als Elisabeth, maar in publicaties van haar hand komen we ook Elizabeth tegen). En die voornaam Betje dan, is dat niet denigrerend of te gemoedelijk? Haar persoonlijke brieven ondertekent ze met ‘Betje’, zo noemde ze zich dus. Voor wie haar liefhad wilde ze zo heten. Moet ik dan in een genre als de persoonlijke biografie de betweter zijn en haar met haar deftigheidsnaam noemen – terwijl ze ‘Elizabeth’ reserveerde voor haar officiële contacten en haar publicaties?

Betje Wolff dus – ik zal geen bloemen meer op haar graf kunnen leggen zoals ik bij Van Lennep deed, ik zal geen nazaten ontmoeten die op haar lijken en die nog wat onbekende brieven hebben liggen, ik zal geen kraan opendraaien voor water dat dankzij Van Lennep in Amsterdam uit de kraan komt. Maar ik kan in de pastorie komen waar ze haar eigen plek op zolder creëerde, ik kan dwalen rond het landhuis in Trévoux waar ik haar tweede schrijfhutje ontdekte, ik kan naar de Haagse begraafplaats Ter Navolging gaan waar nog een plaquette is met haar naam (het graf zelf is geruimd). En ik kan lezen en herlezen: de eenvoudige Economische liedjes, de fenomenaal geschreven Sara Burgerhart, haar spotternijen op dolgedraaide gelovigen, haar ongekend levendige brieven. U hoort van mij.

Plaquette in Den Haag

---

[1] Zie daarvoor mijn artikel: ‘Dit is waar de wetenschappelijke biografie aan moet voldoen’. In: NRC 18 november 2017.