Waar is de klok van het Paleis voor Volksvlijt???

Op 25 augustus 1875 om 7 uur in de avond precies sloeg op het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam voor het eerst de nieuwe klok zevenmaal. De wijzerplaat  was aangebracht aan de Utrechtsestraatzijde van het Paleis, en het geheel was bekostigd door een ‘belangstellend ingezetene’. De zware bronzen klok zelf hing binnenin het Paleis.

Waarom precies op 25 augustus en waarom om 7 uur? Het was de sterfdag en het was het sterfuur van Jacob van Lennep. Die was al zeven jaar eerder overleden, maar in de herinnering was blijven hangen dat hij bij herhaling geprotesteerd had tegen het verdwijnen van uurwerken op de stadpoorten, toen die afgebroken werden. Als je bij avond door de stad liep waren er geen verlichte torenklokken en overdag was het ook al niet makkelijk de klok op de torenhoge Westerkerk af te lezen. En de Nieuwe Kerk had niet eens een toren, laat staan een klok. In de Amsterdamsche Courant van 25 januari 1862 vertelt Van Lennep (anoniem overigens maar iedereen wist wel dat hij het was) over een nachtwaker die aan hem vroeg hoe laat het was. De verbaasde Van Lennep antwoordde hem dat de nachtwaker toch was aangesteld om de uren om te roepen, waarop de man zei: ‘wij zijn geen lui, die arlozies er op nahouden’. Nu het Leidse poorthuis afgebroken is ‘moet ik mij wel bij anderen invermeeren na ’t uur’. Van Lennep houdt er wel een horloge op na en loopt met de man naar een straatlantaarn en kijkt dan op zijn zakhorloge hoe laat het is – hoewel hij zijn horloge niet gelijk heeft kunnen zetten met een stadsklok. Hij vraagt zich vervolgens af of hij wel in ‘het bevolkte en magtige Amsterdam’ is, of misschien bij toeval terecht is gekomen in Schilda of Krähwinkel. Dat zijn twee fiktieve plaatsen waar uiterst domme of bekrompen burgers wonen. In Schilda, een stadje dat in een schelmenroman uit 1597 voorkomt, hebben de burgers besloten om een kostbare raadhuisklok te beschermen voor de vijand door hem in het nabijgelegen meer te laten zinken. Op de plek waar de klok verzonken wordt, kerven ze in de houten boot een forse streep, om die plek later terug te kunnen vinden. Als ze de klok weer op willen halen, blijkt de gekerfde boot natuurlijk geen soelaas te bieden. Krähwinkels domme burgers komen voor in werken van Kotzebue en Heinrich Heine. Van Lennep heeft het gevoel in de veertiende eeuw teruggeplaatst te zijn.

Van Lenneps verhaal over de nachtwaker die de tijd niet wist, maakte blijkbaar zo’n indruk dat de klok op het Paleis voor Volksvlijt aan hem opgedragen werd. Op de avond van de eerste klokslag was er feest met een concert en een voordracht van Schillers ‘Het lied van de klok’ in de vertaling van Jacob van Lennep (uit 1830). Het begint zo:

Vast in ’s aardrijks schoot besloten,

Staat de vorm, van leem gebrand:

Heden wordt de klok gegoten.

Ik was tot vandaag nog op zoek naar de naam van de belangstellende Amsterdammer die de klok schonk. Een vriendin gaf me net een bericht uit de NRC van 1 juni 1929 door met de naam van de filantroop: een zekere Koch, deelgenoot in de bankiersfirma Stadnitsky en Van Heukelom.

Bij de brand van april 1929 ging het Paleis ten onder. Maar de klok werd onbeschadigd teruggevonden. In het Algemeen Handelsblad van 4 februari 1930 staat dat hij door de N.V. IJzerhandel “Hollandia” aan het gemeentebestuur is  geschonken voor een van de musea.  Waar hij toen heen ging is onbekend. In december 1945 is die in bruikleen  gegeven aan de Krijtberg, de katholieke kerk aan het Singel tegenover de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Maar hierna is het spoor kwijt. In de Krijtberg is hij niet meer.

Professor Gabri van Tussenbroek, bouwhistoricus bij de stad en hoogleraar stedelijke identiteit en monumenten voor Amsterdamse geschiedenis, schrijft een boek over de bouwgeschiedenis van het Paleis. Hij is op zoek naar de klok. Wie o wie kan hem helpen?